به گزارش خبرنگار اجتماعی پایگاه خبری تحلیلی شمال نو؛ محبوب اکبری| امروزه، فرهنگ شهروندی به عنوان مؤلفه‌ی کلیدی توسعه اجتماعی و فرهنگی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. از سویی تحقق مفهوم و شکل گیری ایده شهروندی، نیازمند وجود بستری مناسب می باشد که از آن به عنوان جامعه مدنی یاد می‌شود. کیفیت مشارکت شهروندان در امور جامعه، از شاخص‌های اساسی توسعه یافتگی و از الزامات اساسی سرمایه اجتماعی در هر جامعه مدنی است. عناصر کلیدی فرهنگ شهروندی، همواره از طرف محققان و صاحب نظران، از گذشته تا کنون مورد بحث قرار گرفته است
فرهنگ شهروندی مجموعه ای از هنجارها، ارزشها و باورهای نوع زندگی انسان را در شهر تعیین می‌کند و با توجه به موقعیت، کارکرد یا وظیفه اجتماعی که بر آن محول شده، بررسی می شود.
از مجموع مطالعات و بررسی های صورت گرفته پیرامون فرهنگ و فرهنگ شهروندی می توان چند ویژگی کلیدی را در خصوص ارتباط فرهنگ و فرهنگ شهروندی بیان کرد:
فرهنگ شهروندی یک کلیت است، زیرا فرهنگ از عناصر مختلف و متعدد تشکیل شده است.
فرهنگ شهروندی یک محصول جمعی است، زیرا فرهنگ توسط جامعه شناخته می شود.
فرهنگ شهروندی تاریخ مند است، زیرا که از نسل های گذشته به نسل های امروزی می رسد.
فرهنگ شهروندی پایدار است، زیرا که عناصر فرهنگ به سختی و در دراز مدت دستخوش تغییر می شوند.
فرهنگ شهروندی یک طیف است، زیرا که این فرهنگ در مقابل بی فرهنگی قرار نمی گیرد بلکه از جنبه های مختلف و درجات متفاوتی برخوردار است.
فرهنگ شهروندی مانند بسیاری دیگر از مواردی که ما از فرهنگ در رابطه با یک موقعیت یا کارکرد و وظیفه اجتماعی صحبت می کنیم، نوعی عمومیت یافتن مفهوم فرهنگ و رایج شدن آن در زبان عام است و لزوما دارای تعریف دقیقی از نقطه نظر فرهنگ شناسی یا علوم اجتماعی نیست.
باید توجه داشت که وقتی ما از فرهنگ چیزی صحبت می‌کنیم، این فرهنگ، برایمان نه لزوما مثبت است و نه لزوما منفی بلکه بیشتر به ساز وکارها، شرایط شکل‌گیری، تحول و یا زوال آن توجه می‌کنیم و رابطه آن را با سایر پدیده‌های فرهنگی و اجتماعی مد نظر داریم در حالی که در زبان فارسی امروز وقتی صحبت از «فرهنگ شهروندی» می‌شود، بیشتر به نوعی «اخلاق شهروندی» استناد می‌شود، یعنی وظایفی که شهروندان در یک شهر نسبت به نهادهای اجتماعی و یا سایر شهروندان دارند.
یکی از مهمترین عوامل در جهت تحقق فرهنگ شهروندی، مشارکت اعضای جامعه در اداره امور جامعه است. مشارکت اجتماعی، یک فرآیند عمومی، یکپارچه، چندگانه، چند بعدی و چند فرهنگی است که هدف آن سوق دادن همه افراد جامعه به سمت ایفای نقش در مراحل توسعه است. مثلا توسعه نهادهای علمی و آموزشی زمینه ساز مشارکت اغلب افراد جامعه در تحولات اجتماعی و اقتصادی است و در مردم نوعی آمادگی ایجاد می کند که تفکرات متناسب با توسعه را بپذیرند.
با ایجاد، گسترش و تعمیق فرهنگ شهروندی می توان بسیاری از مسائل شهری و اجتماعی که اغلب کشورها با آن مواجه هستند را رفع کرد. در حال حاضر رعایت فرهنگ شهروندی و به تبع آن اخلاق شهروندی در جامعه ما در سطح مطلوبی قرار ندارد و اعضا جامعه اطلاع و آگاهی مناسبی از حقوق و مسئولیت های شهروندی خویش ندارند.
شهروند پیوسته به دنبال یک حس جمعی است و علاقه دارد در امور جامعه خویش پویا و فعال باشد. فرهنگ به معنای روش های زندگی اعضای یک جامعه است؛ اعضای یک جامعه در عناصر فرهنگی سهیم هستند و به همین علت امکان برقراری ارتباط و همکاری با یکدیگر را دارند.
فرهنگ شهروندی الزاماتی را در قالب ارزش ها و هنجارها، وارد زندگی اعضای جامعه می کند که بیانگر سبک زندگی و شکل دهنده تعاملات انسان ها در بافت نوین زندگی اجتماعی است. ابعاد اخلاقی، اجتماعی، فردی، سیاسی و ابعاد دموکراتیک از معیارهای اصلی فرهنگ شهروندی محسوب می شود که ابعاد اخلاقی شامل وجدان جمعی، مشارکت اجتماعی، ادب و درستکاری، امانت داری و حفظ کرامت انسانی، انجام تعهدات شهروندی، مسئولیت پذیری و ابعاد اجتماعی شامل مشارکت اجتماعی، مدارای اجتماعی، عضویت در انجمن ها و گروه های اجتماعی، احساس تعلق اجتماعی، اهمیت ارتقای اجتماعی، آگاهی از حقوق شهروندی، ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی، امنیت اجتماعی، برابری اجتماعی، احساس هویت جمعی، آموزش شهروندی می شود.
بررسی های محققان گویای آن است که تغییر سبک زندگی، ارتقای مسئولیت پذیری، ارتقای مشارکت اجتماعی، آموزش فرهنگ شهروندی، ارتقای اخلاق شهروندی و تقویت هویت در جامعه ما بیشترین تاثیر را بر ارتقای فرهنگ شهروندی دارد.
فرهنگ شهروندی مفهومی دو سویه است یعنی شهروندان از یک سو تکالیف و مسئولیت هایی دارند و از سوی دیگر باید از حقوق مدنی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برخوردار باشند. یعنی شهروند موقعیتی دارد که باید زندگی خویش را بر اساس وابستگی متقابل، توازن و تعادل میان حقوق و مسئولیت های اجتماعی، ساماندهی کند.
مسئولیت پذیری ویژگی یک شهروند فعال و کارکرد فرهنگ شهروندی است و شامل مسئولیت در مقابل مسائل کشور، شهر و محله، خانواده و مسئولیت در مقابل رفتار خویشاوندان و اعضای خانواده است. در مقابل خانواده، جامعه و دولت موجب پیوستگی و انسجام اجتماعی می شود.
در طول تاریخ، اخلاق همواره یک مقوله بسیار مهم در زندگی اجتماعی محسوب می شده است. امروزه رعایت اخلاق شهروندی و درونی سازی آن در بین اعضای یک جامعه یکی از گام های مفید و موثر در جهت رشد و گسترش فرهنگ شهروندی است. اخلاق شهروندی یک وسیله تنظیم کننده در روابط اجتماعی انسان ها محسوب می شود. می توان گفت که نوع رفتار هر شخص در جامعه مشخص کننده نوعی از روابط آشکار و پنهان در لایه های گوناگون جامعه است به علت آنکه انسان ها معلول اجتماع هستند و جامعه در قبال آنها دارای مسئولیت است.
در زبان فارسی از فرهنگ شهروندی به اخلاق شهروندی نیز استناد شده است یعنی تعیین وظایفی که شهروندان در یک شهر نسبت به نهادهای اجتماعی یا سایر شهروندان دارند. شهروند کسی است که قواعد سلوک دموکراتیک را می داند و ارزشهای اخلاقی را می شناسد. به طور کلی می توان گفت اخلاق در شکل اجتماعی آن، یک ضرورت محسوب می شود ضرورتی که باعث می شود به اساسی ترین و واضح ترین قوانین شهروندی احترام گذاشت.
هر شهروند باید این امکان را داشته باشد که از هویت های متعددی برخوردار باشد و برای هر یک از هویت ها، امکان آزادی بیان داشته باشد. البته تا حدی که هویت های دیگران و حقوق آنها را به مخاطره نیندازد. هویت فردی، هویت اجتماعی و هویت ملی یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر فرهنگ شهروندی است.
هویت فردی در مجموع به نوعی آگاهی اطلاق می شود که هر فرد در فرآیند اجتماعی شدن و تعامل با دیگران درباره خود کسب می کند این خود آگاهی به صورتی نسبتا سازمان یافته رابطه فرد را با خود و دیگران تنظیم می کند و کنش هایش را تعدیل می کند. هویت اجتماعی به رابطه بین فرد و دیگران یا گروه های اجتماعی دیگر اشاره دارد. مقایسه یک فرد با دیگران باعث می شود که به تفاوت های میان خود و دیگران یا تفاوت گروه اجتماعی خود و گروه اجتماعی دیگران آگاه شود و هویتی متمایز و منحصر به فرد برای خویش، مشخص کند.
فرهنگ شهروندی مفهومی اجتماعی است که از نیازها، شرایط و بسترهای اجتماعی و فرهنگی جامعه امروز نشات می گیرد و نشان دهنده تعهد و مسئولیت متقابل اجتماعی اعضای جامعه با یکدیگر و حقوق متقابل مردم و دولت است؛ بنابراین باید فرهنگ شهروندی به عنوان یکی از شاخص های مهم پیشرفت و توسعه کشور، بیش تر مورد توجه پژوهشگران، برنامه ریزان و سیاست گذاران اجتماعی قرار گیرد، زیرا ارتقای فرهنگ شهروندی، موجب می شود بستر اجتماعی مناسبی برای فعالیت های همه اعضای جامعه فراهم شود و به افراد کمک می کند تا گام های موثرتری را به سوی پیشرفت، تعالی، توسعه و آبادانی جامعه خویش بردارند.
شهروندی یکی از شاخص‌های مهم پیشرفت و توسعه یافتگی کشورهاست. یکی از ابعاد مهم شهروندی، فرهنگ شهروندی است. اصولاً شهروندی بدون عنایت به مقوله فرهنگ قابل تصور نیست. ایجاد، گسترش و تعمیق فرهنگ و اخلاقیات شهروندی می‌تواند گره‌گشای بسیاری از مسائل شهری و اجتماعی باشد که کشورهای در حال توسعه با آن مواجه‌اند. در این راستا هدف این پژوهش به عنوان یک گام اولیه، بررسی مؤلفه‌های فرهنگ شهروندی و برخی از متغیرهای اجتماعی تبیین کننده آن می‌باشد. با توجه به فقدان پژوهش‌های تجربی در زمینه فرهنگ شهروندی، هشت مؤلفه مدارای اجتماعی، مشارکت جویی، انجام رفتارهای مدنی، اعتماد بین شخصی، عام گرایی، مسئولیت پذیری، نوع دوستی و گرایش به پیروی از قانون برای سنجش این مفهوم در نظر گرفته شد.
